[361] เอตฺตาวตา จ ยํ สมาธิสฺส วิตฺถารํ ภาวนานยญฺจ ทสฺเสตุํ ‘‘โก สมาธิ, เกนฏฺเฐน สมาธี’’ติอาทินา นเยน ปญฺหากมฺมํ กตํ, ตตฺถ ‘‘กถํ ภาเวตพฺโพ’’ติ อิมสฺส ปทสฺส สพฺพปฺปการโต อตฺถวณฺณนา สมตฺตา โหติฯ

ทุวิโธเยว หยํ อิธ อธิปฺเปโต อุปจารสมาธิ เจว อปฺปนาสมาธิ จฯ ตตฺถ ทสสุ กมฺมฏฺฐาเนสุ, อปฺปนาปุพฺพภาคจิตฺเตสุ จ เอกคฺคตา อุปจารสมาธิฯ อวเสสกมฺมฏฺฐาเนสุ จิตฺเตกคฺคตา อปฺปนาสมาธิฯ โส ทุวิโธปิ เตสํ กมฺมฏฺฐานานํ ภาวิตตฺตา ภาวิโต โหติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘กถํ ภาเวตพฺโพติ อิมสฺส ปทสฺส สพฺพปฺปการโต อตฺถวณฺณนา สมตฺตา’’ติฯ

สมาธิอานิสํสกถา

[362] ยํ ปน วุตฺตํ ‘‘สมาธิภาวนาย โก อานิสํโส’’ติ, ตตฺถ ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหาราทิปญฺจวิโธ สมาธิภาวนาย อานิสํโสฯ ตถา หิ เย อรหนฺโต ขีณาสวา สมาปชฺชิตฺวา เอกคฺคจิตฺตา สุขํ ทิวสํ วิหริสฺสามาติ สมาธิํ ภาเวนฺติ, เตสํ อปฺปนาสมาธิภาวนา ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารานิสํสา โหติฯ เตนาห ภควา ‘‘น โข ปเนเต, จุนฺท, อริยสฺส วินเย สลฺเลขา วุจฺจนฺติฯ ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารา เอเต อริยสฺส วินเย วุจฺจนฺตี’’ติ (ม. นิ. 1.82)ฯ

เสกฺขปุถุชฺชนานํ สมาปตฺติโต วุฏฺฐาย สมาหิเตน จิตฺเตน วิปสฺสิสฺสามาติ ภาวยตํ วิปสฺสนาย ปทฏฺฐานตฺตา อปฺปนาสมาธิภาวนาปิ สมฺพาเธ โอกาสาธิคมนเยน อุปจารสมาธิภาวนาปิ วิปสฺสนานิสํสา โหติฯ เตนาห ภควา ‘‘สมาธิํ, ภิกฺขเว, ภาเวถฯ สมาหิโต, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ยถาภูตํ ปชานาตี’’ติ (สํ. นิ. 3.5)ฯ

เย ปน อฏฺฐ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา อภิญฺญาปาทกํ ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา สมาปตฺติโต วุฏฺฐาย เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหตีติ วุตฺตนยา อภิญฺญาโย ปตฺเถนฺโต นิพฺพตฺเตนฺติ, เตสํ สติ สติ อายตเน อภิญฺญาปทฏฺฐานตฺตา อปฺปนาสมาธิภาวนา อภิญฺญานิสํสา โหติฯ

เตนาห ภควา – ‘‘โส ยสฺส ยสฺส อภิญฺญาสจฺฉิกรณียสฺส ธมฺมสฺส จิตฺตํ อภินินฺนาเมติ อภิญฺญาสจฺฉิกิริยาย, ตตฺร ตตฺเรว สกฺขิภพฺพตํ ปาปุณาติ สติ สติ อายตเน’’ติ (ม. นิ. 3.158; อ. นิ. 3.102)ฯ

เย อปริหีนชฺฌานา พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติสฺสามาติ พฺรหฺมโลกูปปตฺติํ ปตฺเถนฺตา อปตฺถยมานา วาปิ ปุถุชฺชนา สมาธิโต น ปริหายนฺติ, เตสํ ภววิเสสาวหตฺตา อปฺปนาสมาธิภาวนา ภววิเสสานิสํสา โหติฯ เตนาห ภควา – ‘‘ปฐมํ ฌานํ ปริตฺตํ ภาเวตฺวา กตฺถ อุปปชฺชนฺติฯ พฺรหฺมปาริสชฺชานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชนฺตี’’ติอาทิ (วิภ. 1024)ฯ

อุปจารสมาธิภาวนาปิ ปน กามาวจรสุคติภววิเสสํ อาวหติเยวฯ

เย ปน อริยา อฏฺฐ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา นิโรธสมาปตฺติํ สมาปชฺชิตฺวา สตฺต ทิวสานิ อจิตฺตา หุตฺวา ทิฏฺเฐว ธมฺเม นิโรธํ นิพฺพานํ ปตฺวา สุขํ วิหริสฺสามาติ สมาธิํ ภาเวนฺติ, เตสํ อปฺปนาสมาธิภาวนา นิโรธานิสํสา โหติฯ เตนาห – ‘‘โสฬสหิ ญาณจริยาหิ นวหิ สมาธิจริยาหิ วสีภาวตา ปญฺญา นิโรธสมาปตฺติยา ญาณ’’นฺติ (ปฏิ. ม. 1.34)ฯ

เอวมยํ ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหาราทิ ปญฺจวิโธ สมาธิภาวนาย อานิสํโส –

‘‘ตสฺมา เนกานิสํสมฺหิ, กิเลสมลโสธเน;

สมาธิภาวนาโยเค, นปฺปมชฺเชยฺย ปณฺฑิโต’’ติฯ

[363] เอตฺตาวตา จ ‘‘สีเล ปติฏฺฐาย นโร สปญฺโญ’’ติ อิมิสฺสา คาถาย สีลสมาธิปญฺญามุเขน เทสิเต วิสุทฺธิมคฺเค สมาธิปิ ปริทีปิโต โหติฯ

อิติ สาธุชนปาโมชฺชตฺถาย กเต วิสุทฺธิมคฺเค

สมาธินิทฺเทโส นาม

เอกาทสโม ปริจฺเฉโทฯ

[364] ปฐโม สีลนิทฺเทโสฯ ทุติโย ธุตงฺคนิทฺเทโส;ฯ ตติโย กมฺมฏฺฐานคฺคหณนิทฺเทโสฯ จตุตฺโถ ปถวีกสิณนิทฺเทโสฯ ปญฺจโม เสสกสิณนิทฺเทโสฯ ฉฏฺโฐ อสุภนิทฺเทโสฯ สตฺตโม ฉอนุสฺสตินิทฺเทโสฯ อฏฺฐโม เสสานุสฺสตินิทฺเทโสฯ นวโม พฺรหฺมวิหารนิทฺเทโสฯ ทสโม อารุปฺปนิทฺเทโสฯ ปฏิกฺกูลสญฺญาธาตุววตฺถานทฺวยนิทฺเทโส เอกาทสโมติฯ

วิสุทฺธิมคฺคสฺส ปฐโม ภาโค นิฏฺฐิโตฯ